انواع دستگاه در موسیقی ایرانی
انواع دستگاه در موسیقی ایرانی ، هر دستگاه موسیقی پرده های مختلفی از موسیقی ایرانی میباشد.
که انتخاب هر کدام از این توالی حس شور و نشاط خاصی به فرد میدهد.
هر دستگاه موسیقی از گوشه هایی تشکیل شده است.
شیوه ارائه هر کدام از آنها به گونه ای است که آغازگر دستگاه دیگر است.
وقتی به اوج آن میرسند گویی دستگاه به میانه ارائه کار میرسد.
هنگامی که به فرود نیز میرسد انگار به گوشه پایینی و ارائهٔ تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌رسانند.
موسیقی سنتی ایرانی دارای هفت دستگاه و شش آواز میباشد.
انواع دستگاه در موسیقی ایرانی هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی به گونه ای میباشد که عبارت اند از :
- دستگاه شور
- دستگاه سه گانه
- دستگاه چهار گانه
- دستگاه همایون
- دستگاه ماهور
- دستگاه نوا
- دستگاه راست‌پنج‌گاه
آواز
اواز هم قسمتی از دستگاها میباشد که آنرا به نام دستگاه فرعی میشناسند.
اواز از نظر اینکه با دستگاه ها در فواصل ها یکسان بوده و یا حتی شبیه میباشد.
برای مثال میتوان گفت آواز دشتی متعلق به دستگاه شور است و درجه آن پنجم میباشد.
که اگر آنرا در نظر بگیریم دارای نت شاهد و ایست میباشد.
بدین گونه ترتیب در آواز های شور با حفظ فواصل روی نت گردش میکند.
در آخر هم به گونه رفتار میکند که روی همان نت ایستاده است.
میتوان اینگونه بیان کرد که هر اواز پس از ایست موقتی روی ایست خودش روی ایست دستگاه اصلی باز میگردد.
اواز های متعلق به دستگاه اصلی موسیقی ایرانی شامل 5 تا میباشند که عبارت اند از:
– آواز ابوعطا ، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم شور )
– آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور ، (درجه سوم شور)
– آواز افشاری ، متعلق به دستگاه شور، ( درجه چهارم شور)
– آواز دشتی ، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم شور)
– آواز بیات اصفهان ، متعلق به دستگاه همایون ، ( درجه چهارم شور)
دستگاه شور، از دستگاه‌های موسیقی ایران است.
غالبا اواز هایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی آنرا میخواند در یکی از مایه های آواز قرار دارد.
نام دیگری که به این دستگاها داده شده است مادر موسیقی ایرانی میگویند.
در میان این دستگاها دستگاه شور بزرگترین دستگاه است.
اواز های مستقلی که جز شور محسوب میشوند . هر کدام برای خود یک استقلال دارند عبارت اند از :
- ابوعطا
- ادبیات ترک
- افشاری و دشتی
در دستگاه ماهور هم قرار میگرند و این به دلیل این سات که از نظر شنوایی حسی به انسان میدهند که شبیه دستگاه ماهور است.
بیات ترک در مکتب های اوازی اصفهان جزی از دستگاه ماهور است.
اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب می‌آورند.
مایه‌ها (متعلقات)
- آواز ابوعطا
- آواز دشتی (دشتستانی)
- آواز افشاری
- آواز بیات ترک – گاه بیات زند نیز برای اشاره به این آواز بکار برده شده.
- آواز بیات کرد – کردِ بیات نیز گفته می‌شود.
دستگاه سه‌گاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار با شکوه‌است
حتی آهنگهای شادی آوری در سه گاه فراوان هستند از جمله “امشب که مست مستم” گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه عبارت‌اند از:
۱- درآمد: که معمولاً همه دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است آغاز می‌شود.
۲- زابل: بر درجه سوم گام تاکید دارد.
۳- مویه: که بر درجه پنجم گام تاکید میکند و حالتی مانند شور دارد .
۴- مخالف: که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با سه گاه فرق دارد و میتوان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد .
دستگاه چهارگاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است.
گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده میباشد، چرا که در دو حالت محسوس است.
یعنی میتوان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه و همایون است
اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می‌شود.
در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده‌اند
فواصل درجات این گام نسبت به تونیک عبارت‌اند از: دو نیم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌های آن هم با یکدیگر برابرند.
نت شاهد (تونیک) این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است.
حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی میتوان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.
دستگاه همایون یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد،
ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است.
همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود.
به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.
مقایسه سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم‌جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان میدهد.
اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.
دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود.
از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌های سه‌گاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر میکند.
آلبوم بیداد محمدرضا شجریان با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان از جمله آهنگ‌هایی است که در این دستگاه ساخته شده‌است.
دستگاه نوا نام یکی از هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی است.
این دستگاه در گذشته جزئی از دستگاه شور بوده است.
دستگاه نوا را آوازى در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز دارد، میشناسند.
نوا یک از دستگاه‌هایی است که به ندرت توسط اساتید اجرا می‌شود و آوازخوانان جوان بیشتر به سمت شور و متعلقات آن (به علت سادگی و روان‌تر بودن) تمایل دارند.
بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده‌اند،
آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است.
مانند چهره به چهره محمدرضا لطفی، نی‌نوا حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی شجریان و دود عود پرویز مشکاتیان.
هر چند که بعضی از اساتید مثل علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند،
اما این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن میباشد.
آواز ابوعطا، یکی از آوازهای چهار گانهٔ متعلق به دسنگاه شور در موسیقی امروز است.
ابوعطا با القاب دیگری مانند سارنج (صلحی) و دستان عرب نیز شناخته می‌شود.
گام آن با گام شور یکی است و تنها اختلاف آن با شور در توقّف مکرّر ابوعطا روی درجهٔ چهارم (نت شاهد) و درجهٔ دوم (نت ایست) میباشد و درجهٔ پنجم ثابت است.
در نغمهٔ ابوعطا، نت متغییر وجود ندارد. در ردیف منقول ابوالحسن صبا، گوشهٔ خسروشیرین نیز در ابوعطا ذکر شده‌است.
آواز ابوعطا در میان مقام‌های قدیم به چشم نمی‌خورد اما از مقام‌های قدیم، فواصل جان فزا، بوستان و حسینی با ابوعطا مطابقت دارند.
